सेतो खबर
काठमाडौँ, २० फागुन । सेयर प्रायः सबैले सुनेकै शब्द हो । सेयर भन्नेबित्तिकै धितोपत्र बजारमा सूचीकृत कम्पनीमा लगानी गर्नु भन्ने बुझिन्छ । कम्पनीको पुँजी वा स्वामित्वलाई धेरै इकाइमा विभाजन गरी लगानीकर्तालाई बिक्री गरिन्छ ।
यसरी कम्पनीको पुँजीको विभाजित इकाइको दस्तावेजलाई सेयर भनिन्छ । कम्पनीको लागि पुँजी जम्मा गर्न सेयर जारी गरिन्छ तथा यो दस्तावेज राख्ने व्यक्तिलाई सेयरधनी भनिन्छ । सेयर भनेको अर्को अर्थमा कम्पनीको पुँजीको अदृश्य इकाइ हो, जसमा कम्पनी तथा सेयरधनीबीच करार हुने गर्छ ।
सेयर बजारमा प्रत्येक व्यक्ति कमाउने उद्देश्यले प्रवेश गरेको भए पनि सधैं सबैलाई कमाउने अवसर मिल्दैन । कम्पनीहरूको आर्थिक अवस्था, कार्यसञ्चालनको तरिका, व्यवस्थापकीय क्षमता आदि राम्रोसँग विश्लेषण नगरी लगानी गर्दा नोक्सानीसमेत बेहोर्नुपर्ने हुन्छ । कम्पनीहरूको आर्थिक स्वास्थ्य नाप्न विभिन्न प्राविधिक तथा वित्तीय औजारको अध्ययन गर्नु जरुरी छ ।
अधिकांश लगानीकर्ताले सेयर बजारमा लगानी गर्नु अगाडि नै सेयर बजार र यसको मूल्य निर्धारणसम्बन्धी अध्ययन गरेरै लगानी गरेको हुन्छ । तथापि केही लगानीकर्ता भने सुनेकै, देखेकै र हल्लाको भरमा लगानी गरिरहेको पनि हामीले देखेका र सुनेका छौं । आज हामी यसैलाई मध्यनजर गर्दै सेयरको मूल्य निर्धारण र यसको प्रक्रियाको ’boutका अध्ययन गर्ने जमर्को गर्दै छौं ।
सेयर बजारमा लगानीकर्ताले दुई तरिकाबाट प्रवेश गर्न सक्छन् । पहिलो, प्राथमिक बजार हो, जहाँ आईपीओका लागि आवेदन दिएर गोलाप्रथाबाट सेयर हात पार्नुपर्नेहुन्छ । दोस्रो बजार, यसमा भने सिधै प्रवेश गरेर बजार मूल्यअनुसार आफूले चाहेको सेयर खरिद गर्न सकिन्छ । प्राथमिक सेयर बजारमा प्रवेश गरेका लगानीकर्तालाई जोखिम कम हुन्छ भने दोस्रो बजारमा प्रवेश गरेका लगानीकर्ताको जोखिम प्राथमिक सेयर लगानीकर्ताको भन्दा धेरै हुन्छ ।
प्राथमिक सेयर (आईपीओ) के हो ?
इनिसियल पब्लिक अफरिङ अर्थात् प्राथमिक सेयर (आईपीओ) एक सार्वजनिक प्रस्ताव हो जसमा कम्पनीको सेयर संस्थागत र व्यक्तिगत लगानीकर्ताहरूलाई बेचिन्छ । एक निजी स्वामित्वमा रहेको कम्पनीलाई सार्वजनिक कम्पनीमा रूपान्तरण गर्न आईपीओ सार्वजनिक गरिन्छ । आईपीओले कम्पनीहरूका लागि नयाँ इक्विटी पुँजी जुटाउने, कम्पनी संस्थापक वा निजी इक्विटी लगानीकर्ताहरूको लगानीलाई मौद्रीकरण गर्ने र अवस्थित होल्डिङको सजिलो व्यापारलाई सक्षम बनाउन वा सार्वजनिक रूपमा व्यापार गरी भविष्यमा पुँजी वृद्धि गर्न मद्दत गर्छ ।
प्रथमपटक निष्कासन गरेको सेयर आईपीओको अंकित मूल्य साधारणतया १०० रुपैयाँ हुन्छ । कतिपय कम्पनीको मूल्य भने त्योभन्दा बढी पनि तय गरिएको हुन्छ । कम्पनीले निष्कासन गर्न लागेको आईपीओको जोखिम के कस्तो छ भनेर केयर रेटिङ नेपाल र इक्रा नेपालले मूल्यांकन गरेका हुन्छन् । यी दुई कम्पनीले लगानी गर्न योग्य कम्पनीको रेटिङ गरेका हुन्छन् । यसरी प्रक्रियामा गएको कम्पनीले आईपीओ निष्कासन गर्न नेपाल धितोपत्र बोर्डमा आवेदन दिनुपर्नेहुन्छ । त्यसपछि कम्पनीले धितोपत्र बोर्डबाट निष्कासन अनुमति पाउँछ ।
एकपटक कम्पनी सार्वजनिक भएपछि र यसको सेयर स्टक एक्सचेन्जमा कारोबार गर्न थालेपछि यसको सेयर मूल्य बजारमा आपूर्ति र मागद्वारा निर्धारण गरिन्छ । यदि बजारमा सेयरको माग उच्च छ भने मूल्य बढ्छ । माग कम छ भने मूल्य पनि घट्छ ।
सेयर बजारमा मूल्य घटबढ हुनुका प्रमुख कारण
बजार पुँजीकरण : बजार पुँजीकरणलाई प्रायः मार्केट क्याप भनिन्छ, व्यापक रूपमा सेयर मूल्य गणना गर्न प्रयोग गरिन्छ । यो विधिले बजारमा कम्पनीको बकाया सेयरको कुल मूल्यलाई निर्धारण गर्छ । बजार पुँजीकरण गणना गर्न उत्कृष्ट सेयरको कुल संख्यालाई प्रतिसेयर वर्तमान बजार मूल्यसँग गुणन गरिन्छ । लगानीकर्ताले बजार पुँजीलाई बाँकी रहेको कुल संख्याले भाग दिएर सेयर मूल्य निर्धारण गर्न सक्छन् ।
प्रतिसेयर आम्दानी : प्रति सेयर आम्दानी (ईपीएस) सेयर मूल्य निर्धारणको जटिल प्रक्रियाको एक आधारका रूपमा खडा छ । यो महत्वपूर्ण वित्तीय टुलले कम्पनीको वित्तीय स्वास्थ्य र सम्भाव्यताको विस्तृत झलक प्रदान गर्छ किनकि यसले प्रत्येक व्यक्तिगत सेयरमा हुने नाफालाई प्रत्यक्ष रूपमा देखाउने गर्छ । ईपीएस गणना गर्न कम्पनीको खुद आम्दानी, अर्थात् खर्च, कर र अन्य वित्तीय दायित्वको लेखाजोखापछि यसको कुल आम्दानी बाँकी सेयरको कुल संख्याले भाग गरिन्छ । यो सरल तर गहिरो गणनाले सेयरधनीको प्रत्येक एकाइको सम्बन्धमा कम्पनीको आम्दानी क्षमतालाई देखाउँछ ।
आम्दानी मूल्य अनुपात (पीई रेसियो) : जुन कम्पनीको पीई रेसियो थोरै हुन्छ त्यो सेयर किन्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ । कुनै कम्पनीको पीई रेसियो ११.५५ पैसा छ र अर्को कम्पनीको २४.०४ पैसा छ भने पहिलोवाला कम्पनीको सेयर किन्न उपयुक्त हुन्छ । यसको अर्थ के हो भने पहिलो कम्पनीमा १ रुपैयाँ कमाउन ११.५५ रुपियाँ लगानी गर्नुपर्छ । अर्कोमा १ रुपैयाँ कमाउन २४ रुपैयाँ ४ पैसा लगानी गर्नुपर्छ । पीई रेसियो, कुनै कम्पनीको बजार मूल्यलाई त्यस कम्पनीको प्रतिसेयर आम्दानीले भाग गरेर निकालिन्छ । त्यसैले पीई रेसियोको अध्ययन गर्दा छोटो समयमै ईपीएसको पनि जानकारी हुने हुँदा यी दुईवटा उपकरण अध्ययन गर्न सकिन्छ ।
माग र आपूर्ति : माग र आपूर्तिको जटिल प्रक्रियाले सेयर मूल्यको गणनामा गहिरो प्रभाव पार्छ । यस गतिशील पारिस्थितिक प्रणालीमा, लगानीकर्ताहरूले तिर्न इच्छुक (माग) र खरिद (आपूर्ति)को लागि उपलब्ध सेयरहरूको संख्या बीचको सन्तुलनले आधार बनाउँछ जसमा सेयर मूल्य निर्माण हुन्छन् ।
सकारात्मक समाचार, बलियो वित्तीय कार्यसम्पादन, वा आशाजनक सम्भावनाहरूद्वारा प्रेरित, विशेष सेयर स्टक वृद्धिको मागका रूपमा मूल्यवृद्धि हुन्छ । यो बढ्दो मागले सेयर सुरक्षित गर्न खोज्ने लगानीकर्ताबीच प्रतिस्पर्धाको वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ, जसले गर्दा सेयरको मूल्य उच्च हुन्छ ।
यसविपरीत, जब सेयरको आपूर्ति मागभन्दा बढी हुन्छ, प्रायः प्रतिकूल समाचार, कमजोर आम्दानी वा आर्थिक अनिश्चितताका कारण, मूल्यमा गिरावट आउँछ । यस परिदृश्यमा, विक्रेताले सम्भावित खरिददारलाई आकर्षित गर्न, सेयर मूल्य घटाउनुपर्ने आवश्यक पर्छ ।
उद्योग आकर्षण : सेयरको मूल्य गणना गर्दा उद्योगको आकर्षणले निकै प्रभाव पार्छ । कम्पनीले सञ्चालन गरेको उद्योगले लगानीकर्ताको धारणा, बजारको माग र अन्ततः यसको सेयरमा तोकिएको मूल्यलाई गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ । लगानीकर्ताले प्रायः कम्पनीको सम्भावित वृद्धि र नाफाको मूल्यांकन गर्ने उद्योगको परीक्षण गरेर यो सम्बन्धित छ भन्नेमा महत्वपूर्ण विस्तार, नवप्रवर्तन, वा लगातार वृद्धिको ट्र्याक रेकर्डका लागि तयार भएका क्षेत्रहरूले थप लगानीकर्ताको चासोलाई आकर्षित गर्छन् । यो बढेको आकर्षणले कम्पनीको सेयरका लागि उच्च माग निम्त्याउन सक्छ, जसले बजारमा सेयरको मूल्य बढाउन सक्छ ।
यसबाहेक, स्थिर, लचिलो, वा मन्दी प्रतिरोधी उद्योगले अनिश्चित आर्थिक समयमा लगानीकर्ताहरूलाई सुरक्षाको भावना प्रदान गर्न सक्छन् । यी उद्योगभित्रका कम्पनीले उनीहरूको उत्पादन वा सेवाहरूका लागि थप निरन्तर माग अनुभव गर्न सक्छन्, स्थिर आयमा योगदान र सेयर मूल्यहरूमा अनुकूल प्रभाव पार्दछ ।
कम्पनीका विशेष कारक तत्व : कुनै कम्पनीले बजारमा गतिशील र आर्थिक स्थायीत्व कायम गरिरहेको छ र यसका कारक तत्वले सकारात्मक संकेत प्रदान गरिरहेको छ भने त्यस्ता कम्पनीको मूल्य बढ्न जान्छ । कम्पनीका विशिष्ट कारक तत्वले व्यवसायको सञ्चालन, वित्तीय स्वास्थ्य, र वृद्धि सम्भावनाको सार समावेश गर्छ । यसमा वित्तीय कार्यसम्पादन, लाभांश र आम्दानी, व्यवस्थापन र नेतृत्व, नवप्रवर्तन र वृद्धि सम्भावना, उद्योग स्थिति र प्रतिस्पर्धा विभिन्न कुरा पर्छन् ।
व्यापार, व्यवस्थापन र नीतिमा प्रमुख परिवर्तनः कुनै कम्पनीको व्यापार राम्रो छ र भविष्यमा त्यसले राम्रो प्रतिफल दिन सक्ने देखिन्छ भने त्यस्ता कम्पनीको सेयरको माग बढ्ने गर्छ । यसका साथै कम्पनीको व्यवस्थापनको भूमिकाले लगानीकर्ताको भावनालाई प्रभाव पार्न सक्छ । कम्पनीको व्यवस्थापन प्रोफाइल र नेतृत्वले सेयर मूल्यलाई असर गर्छ । व्यवस्थापनद्वारा गरिएको एक घोषणा वा टिप्पणीले सेयरको मूल्यमा तुरुन्त प्रभाव हुने गर्छ ।
यदि कुनै नीतिगत परिवर्तन छन् भने पनि सेयर मूल्य बढ्न वा घट्न सक्छ । विशेषगरी यदि लगानीकर्ताहरूले नीतिगत परिवर्तन सकारात्मक रूपमा लिन्छन् भने बजार बढ्छ अथवा यसविपरीत छ भने बजार घट्छ ।
तरलताः तरलताले बजारमा माग रहेको सेयरको मात्रा जनाउँछ । यदि सेयर अत्यधिक तरल छ भने, विक्रेतालाई बेच्न सजिलो हुन्छ । यसले स्टक मूल्यलाई पनि असर गर्छ किनकि धेरै क्रेता र विक्रेता उपलब्ध हुँदा क्रेता यी सेयर किन्न इच्छुक हुन्छन् ।
एकाधिकार शक्तिः प्रतिस्पर्धात्मक लाभ भएका कम्पनीहरूकोे सेयर मूल्य अरूको तुलनामा उच्च छ भने पनि सेयर बजारमा कम्पनीको मूल्य बढ्न वा घट्न भुमिका खेल्छ । जब कम्पनी नजिकको एकाधिकार उद्योगमा हुन्छ, यो प्रतिस्पर्धाबाट सुरक्षित हुन्छ । त्यसैले, विशेष स्थितिको कारण यी कम्पनीका स्टकले पर्याप्त नाफा उत्पन्न गर्छ, जसले फलस्वरूप स्टक मूल्य बढाउँछ । त्यसकारण, एकाधिकार वा बलियो बजार भएका कम्पनीहरूले सेयर मूल्य उच्च हुने गर्छ ।
कम्पनीको व्यापार मोडेलः वित्तीय टुल्स र बजार गतिशीलताबाहेक कम्पनीको मूल्य यसको व्यापार मोडेलको सारसँग जोडिएको हुन्छ । एक कम्पनीको व्यापार मोडेल एक आधारभूत ढाँचाका रूपमा कार्य गर्दछ जसले यसको राजस्व उत्पादन, नाफा, र दीर्घकालीन सम्भावनालाई आकार दिन्छ । कम्पनीको व्यापार मोडेल लगानीकर्तालाई कम्पनीका लगानी गर्ने वा नगर्ने भन्नेमा निर्णय लिन सहयोग गर्छ ।
राजनीतिक अवस्थाः सेयर बजारमा देशको वर्तमान राजनीतिक अवस्था र सरकारमा रहेका विशिष्ट व्यक्तित्वको सेयर बजारप्रति हेर्ने दृष्टिले समेत सेयर बजारमा उतार चढाव ल्याउने गर्छ । लगानीकर्ताहरू देशको राजनीतिक अवस्थालाई समेत अध्ययन गरेर सेयरमा लगानी गर्ने वा नगर्ने निर्णय लिने गर्छन् ।
समग्र बजारलाई प्रभाव पार्ने कारक तत्व निम्नानुसार छन् ।
– ब्याज दर
– आर्थिक नीतिमा परिवर्तन
– मुद्रास्फीति
– अपस्फीति
– बजार भावना
– उद्योग व्यापार
– विश्वव्यापी उतार चढाव
– प्राकृतिक प्रकोप
नेपालको सेयर बजार
अर्थ मन्त्रालयकै एउटा कुनाबाट सुरु भएको सेयर कारोबार काठमाडौंको न्युरोडस्थित नेपाल बैंक लिमिटेडको भवन र डिल्लीबजार हुँदै अहिले भद्रकालीस्थित नेपाल स्टक एक्स्चेन्जको कार्यालयबाट हुँदै आएको छ । पहिलो पटक १९९४ सालमा विराटनगर जुट मिल्स र नेपाल बैंक लिमिटेडले सर्वसाधारणलाई सेयर जारी गरेपछि नेपालमा सेयर कारोबार सुचारु भएको थियो । दुवै कम्पनीले सेयर निष्कासन तथा बिक्री व्यवस्थापन आफैंले गरेका थिए । विराटनगर जुट मिल्स र नेपाल बैंकले सेयरजारी गरेपछि धेरै वर्षसम्म पुँजी बजारमा अन्य कुनै पनि संस्थाको प्रवेश भएन ।
२०२१ सालमा कम्पनी ऐन आएपछि पहिलोपटक सरकारी ऋणपत्र पनि जारी भयो । त्यसबेलासम्म पनि धितोपत्र कारोबार गर्ने व्यवस्थित संयन्त्र र निकाय थिएनन् । २०३३ सालमा धितोपत्र खरिदबिक्री केन्द्रको नामबाट सेक्युरिटिज एक्सचोज सेन्टरको स्थापना भएपछि विधिवत् रूपमा नेपालमा पुँजी बजारको सुरुवात भएको हो । केन्द्रको भूमिका प्रभावकारी बनाउन २०४० सालमा धितोपत्र कारोबार ऐन ल्याइयो । २०४३ सालमा ऐनमा संशोधन पनि भयो । तर पनि पुँजी बजारमा अपेक्षा गरिएअनुसारको विकास हुन भने सकेन ।
२०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि नेपालले अवलम्बन गरेको आर्थिक उदारीकरणको नीतिले पुँजीबजारलाई गतिशील बनाउन ठूलो सहयोग गरेको थियो । ‘धितोपत्र कारोबार ऐन २०४०’ को दोस्रो संशोधन गरी २०५० जेठ २५ गते नेपाल धितोपत्र बोर्डको स्थापना भयो । त्यस्तै पुस २९ गते धितोपत्र खरिदबिक्री केन्द्र ‘नेपाल स्टक एक्सचेन्ज’ (नेप्से)मा रूपान्तरण गरियो । त्यसपछि मात्र नेप्से परिसूचक गणना हुन थालेको हो ।
पुँजीबजार सञ्चालनमा सुधार गर्न र दोस्रो बजारमा धितोपत्र कारोबारलाई अझ सहज बनाउने उद्देश्यले २०६३ सालमा सरकारले ‘धितोपत्रसम्बन्धी ऐन २०६३’ लागू ग¥यो । त्यस्तै, पुँजीबजार व्यवस्थित गर्न ‘धितोपत्र बजार सञ्चालन नियमावली २०६४’ पनि आयो । हाल नेपालको पुँजीबजार तथा धितोपत्र कारोबारलाई यही ऐन तथा नियमावलीले निर्देशित गरेको छ ।
सेयर कारोबारका हिसावले करिब ८ दशकको इतिहास रहे पनि नेपाल स्टक एक्स्चेन्जले पछिल्लो दुई दशकमा निकै ठूलो फड्को मारेको छ ।
२०६४ सालमा अटोमेसन प्रणालीमार्फत कारोबार सुरु गरेको नेप्सेले २०६७ मा सीडीएस एन्ड क्लियरिङ हाउसको स्थापना ग¥यो । तर, लामो समयसम्म सीडएसले काम गर्न सकेन । तर, २०७२ देखि सेयर अभौतिकीकरण सुरु भएपछि कारोबारमा सहज भयो । २०७३ सालदेखि आस्वा प्रणालीको सुरुवात भयो । २०७५ सालदेखि नेप्से अनलाइन कारोबार प्रणाली नट्सको स्थापना गरियो । २०७७ सालदेखि प्रारम्भिक निष्कासनमा बुक विल्डिङ प्रणालीको सुरुवात गरियो । यसै वर्षदेखि कारोबार राफसाफ तथा फछ्र्योट प्रणाली टी प्लस टुमा गर्न सुरुवात भएको छ ।
नेपालको सेयर बजारमा पनि सेयरको मूल्य निर्धारणमाथि उल्लेखित तत्वले नै महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । सारांशमा भन्नुपर्दा प्रतिसेयर आम्दानी र बजार पुँजीकरणको आधारभूत टुल्सदेखि आपूर्ति र मागको गतिशीलताको सूक्ष्म प्रभावसम्म, प्रत्येक तत्वले कम्पनीको मूल्यांकनको गर्छ । यो वित्तीय कौशलता, बजार र लगानीको परिदृश्यलाई आकार दिने कारकको गहिरो बुझाइको सामंजस्यपूर्ण मिश्रण हो । यो खबर आजको राजधानि दैनिकले छापेको छ ।
काठमाडौँ । ज्योतिष शास्त्रमा पञ्चक अवधिलाई अशुभ अवधि मानिएको छ र यस अवधिमा कुनै पनि शुभ कार्य गर्न निषेध गरिएको छ। पञ्चक अवधिलाई अशुभ नक्षत्रको संयोग मानिन्छ र शनिबार... विस्तृतमा
