इजरायल-हमास युद्धले तेलको मूल्यमा कस्तो प्रभाव पार्ला ?

एजेन्सि । इजरायलमा हमासको आक्रमणपछि सुरु भएको युद्धले अहिले डरलाग्दो रूप धारण गरेको छ । इजरायलका प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतन्याहुले गाजाबाट हमासलाई ध्वस्त पार्ने वाचा गरेका छन् । दुवै पक्षबाट हुने आक्रमणका कारण स्थिति झन् बिग्रँदै गएको छ । यससँगै पेट्रोल लगायत अत्यावश्यक वस्तुको मूल्य बढ्ने त्रास बढेको छ ।

यसअघि रुस–युक्रेन युद्ध सुरु भएपछि पनि कच्चा तेलको मूल्य बढेपछि पेट्रोलको मूल्यमा उल्लेख्य वृद्धि भएको थियो । यस्तो अवस्थामा इजरायल–हमास युद्धपछि तेल बजारको अवस्था कस्तो छ थाहा पाउनुपर्छ ? यसले लडाइँमा कस्तो प्रभाव पार्छ ? कच्चा तेलको मूल्यमा भएको वृद्धिले भारतमा कस्तो असर पार्छ ? जसको असर नेपाली  तेल बजारमा कस्तो पर्ला ? मूल्य कसले निर्धारण गर्छ?

इजरायल–हमास युद्धपछि तेल बजारको अवस्था कस्तो छ ?
साउदी अरेबिया र रुसले २०२३ को अन्त्यसम्म स्वैच्छिक आपूर्ति कटौती गर्ने घोषणा गरिसकेका छन्। यसले सेप्टेम्बरको अन्त्यमा तेलको मूल्यलाई १० महिनाको उच्चमा धकेल्यो।

अक्टोबर ७ मा हमासले इजरायलमा आक्रमण गरेको थियो । यसपछि गत साता ब्रेन्ट क्रुडको भाउ अझै बढेको हो । रोयटर्सको रिपोर्टका अनुसार, यो मूल्य पाँच डलरभन्दा बढेर प्रति ब्यारेल ९० डलरभन्दा माथि पुगेको छ ।

यसैबीच, अमेरिकी विदेश मन्त्रालयका अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा मामिलाका पूर्व विशेष दूत डेभिड गोल्डविनले मूल्यवृद्धिको कारण यो लडाई हुनसक्ने आशंका व्यक्त गरेका छन्।

टर्टोइज क्यापिटलका वरिष्ठ पोर्टफोलियो प्रबन्धक रोब थामेलले इरान वा अन्य कुनै देशका कारण स्ट्रेट अफ हर्मुजमा अवरोध नआएसम्म तेलको मूल्यमा उल्लेख्य वृद्धि नहुने बताए।

त्यसोभए हर्मुज कहाँ छ र यसको महत्त्व के हो?
स्ट्रेट अफ हर्मुज पर्शियन खाडीमा पर्छ। यो मध्यपूर्वका तेल उत्पादक देशहरूलाई एसिया, युरोप र उत्तर अमेरिका र बाहिरका बजारहरूसँग जोड्ने महत्त्वपूर्ण मार्ग हो। यो इरान र ओमानको क्षेत्रीय पानी भित्र पर्छ। यसको साँघुरो बिन्दुमा स्ट्रेट अफ हर्मुजको चौडाइ मात्र ३३ किलोमिटर छ। ढुवानी लेन दुवै दिशामा जम्मा तीन किलोमिटर चौडा छ।यो ओमानको खाडीमा जान्छ, जहाँबाट संसारभरका जहाजहरू जान्छन्। यो सम्पूर्ण विश्वको तेल व्यापारको लागि प्रमुख पारवहन बिन्दु हो। समुन्द्री मार्गबाट ​​हुने कुल तेलको पाँचौं व्यापार यही समुद्री मार्गबाट ​​हुने गरेको छ ।

घटनाको प्रभाव विश्वमा परेको छ
साउदी अरेबिया, संयुक्त अरब इमिरेट्स, कुवेत, चीन, भारत, जापान र दक्षिण कोरियामा पनि यही मार्गबाट ​​तेल ढुवानी हुन्छ। यससँगै कतारबाट विश्वमा तरल प्राकृतिक ग्यासको निर्यात पनि यही मार्गबाट ​​हुने गरेको छ । स्ट्रेट अफ हर्मुजको साँघुरो बाटोमा केही भयो भने यसले विश्वभरको ऊर्जा बजारलाई असर गर्छ।कुनै पनि प्रकारको विवादले विश्वभर तेलको मूल्य बढ्न सक्छ। यदि खाडी क्षेत्रहरूमा तनाव उत्पन्न भयो भने, मूल्य लामो समयसम्म माथि रहन सक्छ र आपूर्ति पनि प्रभावित हुनेछ।

हमास-इजरायल युद्धले इरानको निर्यातमा कस्तो प्रभाव पार्छ ?
इरानलाई हमासको समर्थक मानिन्छ। यद्यपि, उसले इजरायलमा हमासको आक्रमणमा कुनै संलग्नता अस्वीकार गरेको छ। अमेरिकी अर्थमन्त्री जेनेट येलेनले आक्रमणमा इरानको संलग्नता रहेको प्रमाण आएमा अमेरिकाले यसबारे सोचेर नयाँ प्रतिबन्ध लगाउने वा नगर्ने भन्नेबारे आफूले अझै केही भन्न नसकेको बताइन् ।

अर्कोतर्फ, इरानका तेलमन्त्री जाभाद ओभजीले मध्यपूर्वमा हालैका घटनाक्रमका आधारमा तेल प्रति ब्यारेल १०० डलर पुग्ने बताएका छन्।

विज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि इरानमाथि कडा अमेरिकी प्रतिबन्धले कच्चा तेलको आपूर्तिलाई धम्की दिनेछ र विश्वव्यापी र घरेलु ऊर्जाको मूल्य बढ्नेछ। जे होस्, जो बाइडेन २०२४ को राष्ट्रपति चुनाव अघि यस्तो निर्णय लिनबाट जोगिन चाहन्छन्।

म्याक्वेरी युनिभर्सिटीसँग सम्बद्ध विश्लेषकहरू पनि अमेरिकाले आपूर्ति अवरोधको जोखिम नलिने विश्वास गर्छन्। ‘रूस-युक्रेन द्वन्द्वको उचाईमा पनि रूसी तेल आपूर्तिमा असर परेको छैन, हामी इरानी तेल निर्यातमा बाधा पुग्ने आशा गर्दैनौं,’ म्याक्वेरी विश्लेषकहरूले भने।’

ठूला तेल निर्यातकर्ताहरु के भन्छन् ?
साउदी अरब विश्वको सबैभन्दा ठूलो तेल निर्यातक हो र पेट्रोलियम निर्यात गर्ने देशहरूको संगठन ओपेकको सदस्य पनि हो। हालैका घटनाक्रमपछि साउदी अरबका ऊर्जामन्त्री प्रिन्स अब्दुल अजिजले ओपेक र ओपेक प्लस (रुसको नेतृत्वमा पेट्रोलियम निर्यात गर्ने देशहरू र सहयोगीहरू) पहिले धेरै चुनौतीहरू पार गरिसकेका छन् र यसका सदस्यहरू आपसमा जोडिएका छन् र उनीहरूको समन्वयलाई चुनौती दिन नहुने बताए।

इराकको तेल मन्त्रालयका प्रवक्ताले भने कि ओपेक + सोचविना बजार चुनौतीहरूमा प्रतिक्रिया गर्दैन। रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले तेल बजार पूर्वानुमानका लागि ओपेक+ समन्वय जारी रहने बताएका छन्।

कच्चा तेलको भाउ बढेपछि भारतमा कस्तो असर पर्छ ?
सामान्यतया अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा कच्चा तेलको मूल्यले पेट्रोल र डिजेलको मूल्य निर्धारण गर्ने विश्वास गरिन्छ। तेल कम्पनीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पछिल्लो १५ दिनको औसत मूल्य हेरेर सोही अनुसार मूल्य निर्धारण गर्छन्। अर्थात् कच्चा तेलको मूल्य बढे वा घट्दा यसले आम उपभोक्ताको बगलीमा असर गर्छ ।

विभिन्न किसिमका करका कारण मूल्य बढेको हो
वास्तवमा, यी उत्पादनहरूमा लगाइएको करले आन्तरिक बजारमा मूल्य बढाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। पेट्रोलको मूल्य बढ्नुको मुख्य कारण स्थानीय करको उच्च असुली हो । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पेट्रोल र डिजेलको मूल्य कम भए पनि सरकारले आम उपभोक्तासम्म पुग्नुअघि नै विभिन्न किसिमका कर लगाएकाले त्यसको असर आन्तरिक बजारमा देखिएको छैन । पहिलो, यसमा अन्तःशुल्क र उपकर लगाइन्छ, जसबाट सरकारलाई राजस्व प्राप्त हुन्छ।

मूल्य कसले निर्धारण गर्छ ?

भारतले मुख्यतया आयातबाट आफ्नो आन्तरिक तेलको माग पूरा गर्छ। भारतले आफ्नो आवश्यकताको ८० प्रतिशतभन्दा बढी कच्चा तेल बाहिरबाट आयात गर्छ । ओपेकले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा कच्चा तेलको मूल्य निर्धारण गर्छ। भारतले पनि ओपेकले तोकेको मूल्यमा कच्चा तेल खरिद गर्नुपर्छ। सरकारी तेल कम्पनीहरूले दैनिक पेट्रोल र डिजेलको मूल्य निर्धारण गर्छन्। योसँगै भारतले रुसबाट पनि तेल आयात गर्छ ।

नेपालले प्राय जसो पेट्रोलियम पदार्थ भारतबाट आयात गर्छ । त्यसैले भारतमा पेट्रोलियम पदार्थको मुल्य बढ्दा सोही अनुुसार इन्डियन आयल कर्पोरेशन (आईओसी) ले नेपालमा मुल्य बढाएर पठाउँछ भने घट्दा सोही अनुसार घटाएर पठाउने गर्दछ । नेपाल आयल निगमले पछिल्लो समय निश्चित नाफा राखेर स्वचालित मुल्य निर्धारण गरेको छ । आईओसीबाट बढेर आएमा बढ्ने र घटेर आएमा घटाएर ग्राहकहरुलाई मुल्य निर्धारण गर्नै गरेको छ । आईओसीले हरेक १५ (१ तारिख र ३० तारिख) दिनमा नयाँ मुल्य सुची पठाउने गर्दछ । यसकारण भारतले अन्य मुलुकबाट पेट्रोलियम पदार्थ आयात गर्दा बढेमा नेपालमा पनि बढ्ने र घट्दा नेपालमा घटाएर पठाउने गरेको छ ।